Búskaparfrøði í advent

Tvær so rámandi søgur hava vitjað meg aftur og aftur, nú tað stundar til jóla. Tvær søgur, sum minna okkum á at vit eiga at vera góð hvør við annan, hóast - men eisini júst tí - at vit liva saman í einum mangan avbjóðandi samfelag.

Onnur søgan er hon, sum Annliss Bjarkhamar sigur frá sínum virki í hjálparátakinum Í Menniskjum Góður Tokki, at fimmhundrað familjur aftur í ár leita sær ein skáða upp undir jólini. Tey venda sær til hjálparfelagsskapin, tí at tey liva undir so fátæksligum korum, at jólini verða ein tung byrða, heldur enn tann gleðishøgtíð tey eiga at vera.

Hetta er í stóran mun tey óhepnu, sum antin verða arbeiðsleys, verða rakt av sjúku ella sálarligum afturstigi, skiljast frá makanum ella koma í samlívsóføri av øðrum slag. Tað kann raka okkum øll, og knøini kunnu hoykna undan tí besta. Bara byrðan gerst nóg tung.

Og óeydnan kann vera so beisk, at vit ikki orka at reisa okkum aftur sjálvi. Men í samfelag eru vit saktans før fyri at hjálpa, og kunnu saktans syrgja fyri, at vit ikki bjóða nøkrum her á landi so ljót kor.

Kapitalisma er ikki at spæla við

Føroyar eru millum ríkastu lond heimsins, tí vit hava arvað norðurlendska brigdið av kapitalismu, sum passar okkum so avbera væl. Vit hava parað tað við opið demokrati og rímiliga trygging móti blóðfátækt á aftasta bonki.

Hendan er skipanin, sum norðurlond hava bygt sína vælferð á hesi seinastu hundrað árini.

Men kapitalisma er ikki at spæla við.

Góða uppskriftin

Fremsta uppgávan hjá privata kapitalistinum í fiskivinnuni er sjálvsagt at fáa íløguna at kasta sum mest av sær, og at reka virksemið soleiðis, at íløgan heldur fram at geva honum nøktandi vinning. Sum hjá øðrum kapitalistum.

Týdningarmesta uppgávan hjá tí almenna er harafturímóti meira sosial, nemliga fólksins vegna at umsita havøkið og fiskastovnarnar. Eins og privati kapitalisturin skal hann tryggja eigaranum – Føroya fólki – at ognin kastar sum mest av sær nú og komandi tíðir. Myndugleikarnir skulu ansa eftir lívfrøðiliga meinginum og búskaparliga feinginum, so at tað ikki forferst, men kemur samfelagnum øllum til góðar.

Veðseta ognina hjá onkrum dummum hundi ?

Í útvarpstíðindunum bórust tey tíðindi, at stjórin í Føroya Banka, John Rajani, á fiskivinnutinginum (sum bankarnir rindaðu) hevur borið fram ynski um at sleppa at taka veðhald í fiskiloyvunum.

Bankin vil hava pant í fiskiloyvum, tí so verður trygdin betur hjá bankanum at fáa pengarnar aftur, um illa vil til. Tí skal Føroya fólk bara geva avkall upp á sína ogn. Og tað er ikki meira enn rímiligt, tá havt verður í huga hvønn týdning bankin hevur fyri føroyingar.

John Rajani heldur at tá hann lænir Hanus Hansen pengar, so skal hann ikki bara hava pant í ognini hjá Hanusi Hansen, men eisini pant í ognini hjá øllum øðrum føroyingum aftrat?!

Hvat rakar tað okkum, um flotin tjenar pengar?

Føroya Landsstýri fyriskipar og bjóðar til serstakan fund um fiskivinnuna – til Fiskivinnuting. Fiskivinnutingið er dagurin tá politiska maktin bjóðar partaeigarum og øðrum, sum hava við fiskivinnuna at gera, til at tosa seg til sættis. Bankarnir betala gildið.

Eitt av málunum, sum verða umrødd á fundinum, er nettupp hetta: “Soleiðis kann flotin vinna pening”.

Eg mátti lesa tað umaftur. Føroya Landsstýri vil sleppa at fortelja reiðarunum hvussu teir skulu tjena pengar !?

Jú, rætt var. Hetta hevur malið í høvdinum á føroyskum politikarum í mannaminni, og tí er tað eisini ferð eftir ferð dottið tvíbuktað av tunguni – hvussu skal flotin tjena pengar?

Fiskivinnutingið er øvugt lobbi

Í undanfarnu grein her á blogginum spurdi eg hvussu tað man bera til, at ríku reiðararnir hava hesa næstan ósannlíku maktina í samfelagnum.

Og her kemur so ein partur av svarinum. Tað byrjar í orðasøguni um enska orðið “lobby”.

Miseydnaða landið

Í Álandi búgva 28 túsund fólk, og har hava tey tað eftir øllum at døma gott. So væl trívast tey, at tey fjølgast í stórum og vænta at verða heili fjøruti túsund í 2050.

Vit væntast eisini at verða eisini fjøruti túsund í 2050. Men tað er nú ikki tí at her stendur so óluksáliga væl til. Heldur tvørturímóti.

Flestu framskrivingar vísa at alt færri fólk fara at búgva í Føroyum komandi árini. Fyrstu árini fara vit ikki at merkja minkingina so væl, men sum frá líður fer hon at taka dik á seg og í 2050 verða íbúgvarnir um leið 40 túsund.

Og tað verða 40 túsund gomul fólk – í miðal munandi eldri enn í dag. Spurningurin, sum ikki er kannaður er tann, um eitt so lítið samfelag kann koma sær í vanda fyri at doyggja út.

So hvørt sum tey ungu flyta av landinum, eldast tey sum eftir eru. Tey eldast burtur av arbeiðsmarknaðinum, og samfelagið kann koma í tað støðu, at nóg mikið av virknum hondum er ikki til at breyðføða tjóðina.

Vandi er tí fyri at her avfólkast.

Eg helt at tað var bara í Føroyum, at so illa stóð til. Og tað er eisini rætt. Í ongum øðrum landi í grannalagnum eru útlit til at fólkatalið minkar. Í Grønlandi er ivasamt, hvussu gongdin verður, men beinleiðis minking vænta tey ikki fram til 2050.

Trý túsund krónur aftrat um mánaðin – nei takk !

Spotskliga verður sagt um okkum búskaparfrøðingar, at vit trúgva so fast upp á býttisliga einfaldar trúarsetningar, at vit púrasta avnokta veruleikan. Tí er tað at búskaparfrøðingurin ikki trýr egnu eygum sínum, tá hann sær ein hundraðkrónuseðil á vegnum. “Lá hann har, so hevði onkur langt síðani havt tikið hann upp!” Hann gongur tí framvið, og letur seðilin liggja. Onnur steðga og taka seðilin upp.

Men søgan eg nú skal siga, vendur beint øvugt. Búskaparfrøðingarnir hava funnið í túsundtals krónum til hvønn einasta føroying, men teir trúgva tí ikki – og lata seðlarnar liggja!

Trýrt tú mær ikki?

Hoyr so hesi orð:

Fólksins ogn í stjórnarskránna

Íslendska tjóðin hevur sett sær fyri at smíða sær nýggja stjórnarskipan.

Eftir at búskapurin í 2008 mestsum fór fyri bakka og djúpu sár samfelagsins komu undan kavi, hevur tjóðin havt úr at gera bara at koma seg eftir kreppuriðini. Men nú er stundin komin til at taka upp eftir seg, og fleiri sakarmál reika í hesum døgum í rættinum fyri at seinni at koma til dóms.

Fyrsta uttanlandsskuldakreppan í Evropa undan Evruni

Grein á búskaparpolitiska internet portalinum VoxEU um kreppuna í Føroyum í nítjanognítiárunum:

The first sovereign debt crisis in the EU 

Eitt sindur um almenna skuld

Tað er sjáldan at eg skrivi nakað, eg verði biðin um. Men fyrradagin fekk eg eina avbjóðing um at greiða frá muninum millum fíggjarskapin hjá húsarhaldinum og so tann hjá tí almenna.

Ikki bara skuldi eg greiða frá tí, men tað skuldi sigast soleiðis, at hvørt mannsbarn skilti tað. Síggj – tað var ein avbjóðing av teimum heilt stóru, og teimum ber illa til at renna undan.

Munirnir eru fleiri millum tað almenna og so húsarhald, og eg skal ikki fløkja meg út í teir allar. Men ein er munurin, sum flestu fólk illa fáast at skilja – og hann er at tí almenna ikki tørvar at vera skuldarfrítt, eins og húsarhald stremba eftir at vera.

Vilstir bókhaldarar

Hallið á fíggjarlóg Løgtingsins er fyri tað fyrsta ovurstórt og haraftrat er talan um varandi hall. Tí er mátin at fáa tað vent til varandi avlop, at skerja útreiðslurnar heilt nógvar hundraðtals miljónir.

Heldur tú at hetta er rætt?
Soleiðis er í hvussu so er politiska grundarlagið hjá hesari samgonguni, og eg vænti ikki at tað hevði verið nógv annaðleiðis, um so ein onnur samgonga var.
Tí hetta er eisini grundfatanin hjá fólkinum sum heild, og hetta tykist eisini vera tað, sum pressan sum heild skrivar.
Men er hendan uppfatanin røtt?

Steðgið søluni av fiskiloyvum!

At selja fiskiloyvi saman við skipum, er brot á ognarrættin hjá føroyska fólkinum til alt fiskatilfeingið. At reiðararnir sleppa at stinga hundraðtals miljónir í egnan lumma frá sølu av fiskiloyvum er heilt einfalt rán.

Undir páskotinum um at veita tryggleika fremur Løgtingið brot á ognarrættin hjá føroyska fólkinum til fiskiríkidømið, tí reiðarar í hesum myrkaspælinum at stinga hundraðtals miljónir í egnar lummar, tá teir selja almenn fiskirættindi.

Og myrkaspæl er hetta, tí sitandi løgtingslimir vita fullvæl av, at reiðarar selja fiskirættindini hjá landinum saman við skipunum fyri upphæddir, sum aloftast eru fleiri ferðirnar skipavirðið.

Longu nú hava fleiri av stóru reiðarunum sníkt seg út úr vinnuni við hundraðtals miljónum á bankabók, meðan skuldin í vinnuni bara økist.

Ótryggar karmar fyri tjóðina og búskapin

Landsstýrið veitir ikki fiskivinnuni tryggar karmar at virka undir. Tað, teir veita, er tvørtur ímóti tryggleika til nøkur fá navngivin vinnurekandi til at ræna grundarlagið undan vinnuni sum heild.

Tað eru tíverri ikki bara teir báðir seinastu landsstýrismenninir í fiskivinnumálum, sum hava roynt at billa tær inn, at teirra eina og reina hjartamál er at veita fiskivinnuni tryggar karmar at virka undir.
Men, kæri borgari – tað er kolsvørt lygn.

Tríggjar miljardir um árið

Havið kastar av sær virði fyri slakar tríggjar miljardir í nýggjum virði um árið. Tá rímiligur kostnaður er drigin frá av at fáa fiskin upp úr sjónum og til lands, kundi verið ein lítil miljard til avlops. Tann miljardin er avkastið av ognini til Føroya fólk.

Veitst tú tað?

Veitst tú av, at tilfeingisvirðið í fiskiskapi einsamalt helst hevði verið ført fyri at gjalda meginpartin av allari sjúkrahústænastuni í landinum?

Veitst tú av, at tilfeingisvirðið einsamalt í fiskiskapi og aling helst hevði verið ført fyri at goldið bróðurpartin av heilsuverkinum á hvørjum ári?

Og veitst tú, at hetta kundi verið gjørt uttan at knúsa fiskivinnuna ella alivinnuna, men at teimum einki fer at saka, og at vinnurnar heldur gjørdust betri fyri?

Veitst tú av, at hetta er nógv minni ørskapur, enn tað er í óðum verkum at skatta eftirlønirnar í inngjaldi? Ein avgerð, sum varð tikin uttan eina einastu skila útrokning og uttan almenna viðgerð av nøkrum sum helst slag.

Korrupsjón ella kapping

Mátarnir at býta út atgongdina til brúkararættindini eru í høvuðsheitum bara tveir – antin má útbjóðarin velja millum umsøkjarar, ella má hann lata teir kappast um atgongdina.
Hóast at tað í høvuðsheitum bara eru tveir mátar, eru mátarnir fleiri í hvørjum av høvuðsbólkunum, sum í praxis verða settir í verk.
Men í fyrsta umfari er vert at leggja dent á hesar mátarnar, sum í høvuðsheitum eru tveir – útluting ella kapping.

Hatar Hermann kapitalistar?

Eftir at eg skrivaði nakrar greinar herfyri, havi eg fingið av at vita frá nøkrum viðmerkjarum. Summir meira mælskir enn aðrir.
Eitt, sum gongur aftur og aftur er hetta, at Hermann hatar kapitalistar. Hann liggur vinnuni eftir lívinum.
Onki hati eg kapitalistar.
Eg orki ikki fyri fólki, sum rópar hart, men sum ikki hevur talent.

Hvør skal hava náttúrugávuna?

Fiskiskapur á flestu av heimsins høvum er komin í rasshaft av tveimum ávum:

• At stovnarnir eru hóttir ella oyddir av m.a. trároynd
• At fiskiskapur er órentabul og ikki effektiv vinna

Fyrra trupulleikan hava vit eftir mínum tykki ikki loyst enn. Eg veit, at reiðarar og politikarar, sum trumfaðu fiskidagaskipanina ígjøgnum, pástanda at dagaskipanin í ivaleysa góðan mun gevur myndugleikanum amboð í hendurnar at ansa eftir fiskastovnunum.
Eg haldi ikki at hetta er rætt – men lat tað fara.
Seinna trupulleikan veit eg eitt sindur um, og tí kann eg siga nakað um tað málið.

Øvundsjúkuskatturin hjá Fólkaflokkinum

Hava vit ikki havt einflokkastýri fyrr, so hava vit fingið tað nú. Samgonguskjalið er meira beinrakið høgravent enn sjálv stevnuskráin hjá Fólkaflokkinum, ikki minst í fiskivinnumálum.
Ætlanin er stutt og greitt at avreiða rættin til fiskiríkidømið alt sum tað er til úrvalsliðið av føroyskum ríkmonnum, og fyri skomm skyld nøkrum fáum aftrat.

Avgjald ella uppboðssølu ?

Í minsta lagið í tíggju ár, hevur almenni hugburðurin so seigliga vent, og nú er (meira ella minni) almenn hugsan, at reiðarar skulu gjalda landinum fyri at sleppa fram at fiskiríkidøminum – sum er ognin hjá øllum føroyskum borgarum.
Politiski hugburðurin er eisini skiftur. Bæði Tjóðveldið og Javnaðarflokkurin hava alment boðað frá, at teir vilja hava eitt ella annað slag av tilfeingisgjaldi. Politikarar eru eisini í hinum flokkunum, sum eru sinnaðir fyri tí sama.
Og í fjør kom so endiliga hol á. Makrelverðtíðin var ein ófantalig fløkja, so at tað bæði varð fiska fyri avgjald fyri kilo, fyri kvotur keyptar á uppboð, eins og sumt varð latið sum gávugóðs uttan viðurlag.
Í ár siga summir reiðarar seg vilja ganga undir eina skipan sum áleggur teimum at gjalda eitt ávíst krónugjald (ella oyru – hvør veit?) fyri hvørt kilo av makreli. Eina skipan sum tað sigst at landsstýrið barslast við í hesum døgum.
Gjald fyri tilfeingi kann latast sum fast avgjald á hvørt kilo av fiski (ella fyri hvønn fiskidag), men tilfeingisgjald kann eisini latast á eini uppboðssølu, har reiðararnir mugu kappbjóða um tilfeingið.
Men hví er tað, at bæði politikarar og reiðarar heldur vilja hava eitt fast krónugjald fyri kilo, heldur enn at selt verður á uppboð?
Her eru nøkur kvalifiserað git:

Hvussu virkar korrupsjónin?

So løgið tað ljóðar, so megna smáir bólkar betur at ota seg fram at maktini, enn stórir bólkar klára. Eru tey fá, sum hóma vinning í onkrum máli, liggur munandi betur fyri at semjast og gera sínamillum avtalur, enn tá talan er um hundraðvís ella túsundvís av fólki.
Ikki minni týdning hevur tað, at vinningurin til hvønn einstakan er stórur. Tí er tað, at teir fáu reiðararnir í t.d. ídnaðarfiskiskapi, rækjufiskiskapi og toskafiskiskapi í Barentshavinum duga betur at síggja vinningin í maktini, heldur enn limirnir í t.d. djóraverndarfelagnum, psoriasisfelagnum og Nólsoyar Ítróttarfelag.
Tá tú skalt avtala spælið í einum slíkum bólki er tað ein stórur fyrimunur, at tit eru fá og at átakið hevur stóran persónligan týdning. Hvør skal annars tíma og orka at skipa fyri, tosa við øll og savna til fundar? Og hvussu skulu tit fáa semju um hvat tit skulu gera, um tit eru 500 fólk við so ymiskum hugburði, hugskotum og áhugamálum?
Hetta er ein orsøk til at teir fáu reiðararnir hava fingið so stóra makt í innastu politisku stovunum.
Men er hetta einasta orsøkin?
Nei, tað er tað ikki.

Makrelur og seyðaskinn

Áttu vit ikki at tikið seyðaskinnini til høldar og spunnið tey til fínastu føroyska tógv, heldur enn at tveita tey í eldin á brennistøðini? Og kanska enntá bundið troyggjur, hosur og brølapur burtur úr tí?
Eg rokni við, at allarflestu føroyingar halda at tað hevði verið gott – tað hevði hóska seg einum landi at tikið alt upp, sum er til av virði í náttúruni.
Men er tað búskaparliga skilagott?
Nei, tað er tað helst ikki.

Makrelkorrupsjón

Føroyska samfelagið eigur ræðisrættin á einum ikki heilt óbetýðiligum parti av heimsins matvørukova – ein partur, sum verður meira virðismikil fyri hvørja miljard av fólki, sum leggst aftrat her á fold.
Hetta ríkidømi er púra sjálvsagt ogn hjá okkum øllum – livandi og komandi føroyingum. Tað eigur sjálvandi at koma øllum skattaborgarum til góða, so at gerðandisdagurin gerst liviligari hjá øllum somlum.
Men ein óunniliga korrupt makt er í ferð við at finna røttu undirskriftirnar á eitt skjal, sum skal lata ognarrættin til hetta ríkidømi upp í hendurnar á einum úrvalsliði av føroyingum, so at teir og arvingar teirra skulu fáa exklusivan rætt til miljardirnar.
Eitt fáment lið av reiðarum hevur vunnið sær so stóran rætt í politisku skipanini, at nú seyrar út millum samankomingarnar av esjandi rotinskapi.